અજાણ અસ્તિત્વ

હું એને "ચેમો" કહેતો.
એ મને "નોના શેઠ"

"મ્હા'ત્મા ગોધરે આયા'તા તારે તારો જનમ એમ મારા ડોહા કે'તા"
એ એના પિતાની રૂડી યાદ. બાકીની બધી ભૂંડી.
માને મારઝૂડ કરતા બાપને માથે પથરો ઝીકી
ખેરડી નદીને પેલે પારથી અમારી વાડીમાં ભાગી આવેલો.
બાર વર્ષની ઉંમરે, દિવસે દા'ડિયું ને રાતે "રોમ રોમ" રટતાં
વાડીનું રખેવાળું કરતાં એના જીવનની શરૂઆત થઇ હતી.

ગુસ્સામાં મારા બાપુજી એને કોઈક વાર "કમીના, કોળીની જાતના "
કહેતા તેથી એ પોતાની જાતને કોળી સમજતો.

કુકડો એની સવાર પાડતો. સુરજના તાપમાં પડતો પોતાનો પડછાયો
એને સમય કહેતો. માળામાં પાછા વળતા પંખી એને સાંજના એંધાણ દેતા
અને બુડતે સુરજે એ ચૂલો સળગાવતો.

અડધી પોતડી સિવાય કાળા ડીબાંગ શરીર પર બીજું કોઈ વસ્ત્ર નહીં.
બીડી કે હુક્કો પીએ ત્યારેજ ખબર પડે કે અંધારામાં એ ક્યા ઉભો કે બેઠો છે.
શરીર પર ચરબીનો એક ઔંશ નહીં. બસ હાડકાનું માળખું.
જીવવાનું દ્રઢ મનોબળ જ એને પાવડા- કુહાડી ઊંચકાવે ને હળ ચલાવડાવે.

વાર તહેવાર કે મહિના માસની એને અટકળ પણ મોસમની તો પૂરી ભાળ
ખેરડી નદી ચોમાસે ઉભરાય નહીં તો જીવે ઉચાટ અને
પાકમાં જીવાત પડે કે જનાવર પેસે તો ય એને સંતાપ
મોટા શેઠ એના બાપ અને ધરતી એની માવડી સમાન

રુખલી એની બાઈડી.
બરડે સોળ ને સૂજેલી આંખો લઇ એના ધણીને મે'લી દા'ડીયે આવેલી
પછી વાડીએ જ રહી ગયેલી
બેઉ સંગાથે બીડી પીવે
વરસે બે વરસે છોરું જણે.
બે ચાર વરસ સુધી છોકરાં નાગા ફરે.
જીવી જાય તે ઢોર ચારે ને દસ બાર વરસે મજૂરીએ લાગી જાય

બાપુજી દાણા આપે, રહેવાનું ખોરડું અને ઉતરેલા કપડાં આપે.
વાર તહેવારે કે ટાણે રોકડા પૈસાય લઇ જાય.
પૈસા ગણતાં આવડે પણ હિસાબ કરતાં ન આવડે

છોરો પંદર વરસનો થયેલો એ પહેલાં તો લાડી લઇ આવેલો.
લગન માટે લીધેલા પૈસાનું વ્યાજ આપવા એ ય ચક્કી એ ચડી ગયેલો.
"ઘેમલા" ના નામે બધા એને ઓળખે
એના બાપની જેમ એનું ય કોઈ સાચું નામ ન જાણે
અટકનો તો સવાલ જ નહીં
એમની ઓળખાણ એમનો અંગુઠો

બીડીઓએ ચેમાના ફેફસાં ભરખ્યાં
ભૂવા બોલાવ્યા. ઘર ગામઠી ઈલાજ કરાવ્યા.
આખી જિંદગી અમારી વાડીમાં ગુજારી ત્યાં જ ગુજરી ગયો
અંત સુધી એનું ખરું નામ જણાવ્યા વગર.
અને મારું નામ જાણ્યા વગર.
નદીની પેલી પાર પડતર જમીનમાં એને અગ્નિદાહ દેવાયો.
એણેજ સીંચેલા અને ઉગાડેલા પીળા ગલગોટાનો હાર પહેરાવી.